Πλούσιος μήνας ο Γενάρης με πολλές εορτές, έθιμα και παραδόσεις αλλά και προλήψεις. Ο πρώτος μήνας του χρόνου χρεώνεται για όλα τα καλά ή τα άσχημα που θα μας συμβούν κατά τη διάρκεια του υπόλοιπου έτους. Η λαογραφία τον έχει στολίσει με πολλές παροιμίες που αναφέρονται κυρίως στις γεωργικές εργασίες και στις προβλέψεις για τη νέα σοδειά και τα γεννήματα της γης. Οι καιρικές συνθήκες που επικρατούν αυτό το μήνα και ποικίλουν από περιοχή σε περιοχή είναι καθοριστικές για την εξέλιξη της καρποφορίας σε πολλούς τομείς.
Αλιεύουμε το λαογραφικό πλούτο από το βιβλίο της αείμνηστης Λίνας Μπόγρη -Πετρίτου: "Τα λέμε και στην Αίγινα"
Ο Ιανουάριος, ο Γενάρης, του λαού μας, (από το γεννώ, επειδή γεννούν τα γιδοπρόβατα), πρώτος μήνας του χρόνου και δεύτερος του χειμώνα, με 31 ημέρες, οφείλει το όνομά του στον διπρόσωπο θεό των Ρωμαίων, τον Ιανό. Πολλά τα ονόματα που του έδωσαν:
Πρωτάρης, Τρανός, Μεγαλομηνάς, γιατί είναι ο πρώτος μήνας του χρόνου, με τριάντα μία ημέρες.
Καλαντάρης, από τα κάλαντα της Πρωτοχρονιάς και των Φώτων.
Γατομηνάς, γιατί ζευγαρώνουν οι γάτες.
Μεσοχειμωνάς, ο μεσαίος μήνας της καρδιάς του χειμώνα.
Κλαδευτής, από τις αγροτικές ενασχολήσεις.
Γελαστός, για την καλοκαιρία, στις Αλκυονίδες ημέρες, κ. ά.
-Γενάρη μήνα του Χριστού, κι αρχιμηνιά του κόσμου.
Μήνας με έθιμα και προλήψεις: με την Πρωτοχρονιάτικη πίτα και το φλουρί της, το ποδαρικό που θα κάνει εκείνος που πρώτος θα έρθει στο σπίτι και πρέπει να ’ναι σίγουρα… γουρλής, να φέρει την καλοτυχιά για όλο το χρόνο, το στέρνιασμα ή το ασήμωμα, τα χρήματα που βάζουν οι μεγαλύτεροι στο μαξιλάρι των παιδιών, τη νύχτα πριν αλλάξει ο χρόνος, το ροΐδι (ρόδι), σύμβολο της αφθονίας και της γονιμότητας που σπάνε στην πόρτα για ν’ αποκτήσει το σπίτι τόσα καλά, όσα και οι σπόροι του, το… κάτι σιδερένιο που αγγίζουν, για να ’ναι σιδερένιοι (υγιείς) όλο το χρόνο, η αγριοκρεμμύδα ή ασκέλλα ή κρεμμυδασκέλλα (σκίλλη η παραθαλασσία), το βολβοφόρο αυτό φυτό, που μπαίνει στα σπίτια την Πρωτοχρονιά για την καλή τύχη, με τον πάτερ Φαμίλια να την χτυπάει απαλά στα κεφαλάκια των παιδιών και όλων των μελών της οικογένειας, και, τέλος, να την κρεμούν στην εξώπορτα ή να τη βάζουν σε γλάστρα για να διώχνει το κακό μάτι!Στις Αγιάσες, τα Θεοφάνια, μετά τον αγιασμό των υδάτων, ραντίζουν με τον αγιασμό, σπίτια, μαγαζιά και κτήματα. Τον φυλάνε στα εικονίσματα όλο το χρόνο, γιατί:
-Με τα Φώτα του ο Γενάρης, όλης της χρονιάς μπροστάρης.
Την πρώτη μέρα του χρόνου αποφεύγουν να δανείσουν χρήματα, να πληρώσουν χρέος και ό,τι άλλο… κακό. Γιατί ό,τι κάνεις ή πάθεις αυτή την ημέρα θα σου συμβαίνει όλο το χρόνο!
Τα τυχερά παιχνίδια επιτρέπονται εκείνη την ημέρα αλλά και εκείνα τα πιο αθώα των παλιών μας χρόνων: Κορώνα ή γράμματα, στριφτό, μονά- ζυγά, 31, σβουράκι, πάρτα όλα.Η γη τον Ιανουάριο βρίσκεται βόρεια απ’ τον ήλιο και σε πλάγια θέση, οι νύχτες είναι πιο σκοτεινές και όταν είναι ξαστεριά, το φεγγάρι φωτίζει πολύ.
-Του Γενάρη το φεγγάρι, παρά ώρα μέρα μοιάζει
ή την ημέρα σιγοντάρει (πλησιάζει).
-Του Γενάρη το φεγγάρι, μοιάζει σαν μαργαριτάρι.
Μεγάλες οι νύχτες του:
-Να ’ταν οι μέρες του Μαγιού οι νύχτες του Γενάρη.
-Αν δεις ήλιο του Άι Βασιλιού, βγες να λιαστείς.
Σαράντα μέρες θα περάσουνε να τονε ξαναδείς.
-Χαρά στα Γέννα τα στεγνά, τα Φώτα χιονισμένα
και τη Λαμπρή βροχούμενη, τ’ αμπέλια γεμισμένα.
Το κρύο είναι πιο τσουχτερό.-Αρχιμηνιά καλή χρονιά, με σύγκρυα και παγωνιά.
-Αδελφέ Μιχάλη, τώρα το Γενάρη
οι δύο ένας γίνονται κι ο μοναχός κουβάρι!
Στα μισά του μήνα το κρύο «σπάει»:
-Ως του Άι Γιαννιού τρυγόνα, είν’ η φούρια του χειμώνα.
-Στις δεκαεφτά του Γεναριού, είναι κυρά του Αγι’ Αντωνιού.
Τότε, κυρά μαντόνα, είν’ η φούρια του χειμώνα.
Το κρύο μειώνεται:
-Απ’ τ’ Αγι’ Αντωνιού και πέρα,
δωσ’ του φουστανιού σου αέρα.
Για τους γεωργούς όμως:
-Γενάρης χωρίς χιόνι, κακό μαντάτο.
Γιατί μόνο αν:
-Χιόνι πέφτει το Γενάρη, χαρές θα ’ν’ τον Αλωνάρη.
-Χιόνισ’ έβρεξ’ ο Γενάρης, όλοι οι μύλοι μας θ’ αλέθουν.
Και η απογοήτευση τους μεγάλη για την αναβροχιά:
-Αν δεν ποτίσεις το Γενάρη, άλλο Γενάρη να καρτεράς.
Αντίθετα με τους βοσκούς που πιστεύουν ότι:
-Το Γενάρη κι αν δε βρέξει, δεν ξινίζουν τα τυριά!
Από την άλλη όμως η βροχή συμβάλλει με την υγρασία της να βαρύνουν τα τυριά!
-Ο Γενάρης αν δε βρέξει, δεν ζυγίζουν τα τυριά!
Και επειδή:
-Ο Γενάρης δε γεννά μήτε αβγά, μήτε πουλιά, μόνο κρύα και νερά,
γι’ αυτό και:
-Ο Γενάρης κι αν γεννάται, του καλοκαιριού θυμάται, θυμάται το καλοκαίρι, τα προϊόντα του δηλαδή, που έχουν αποθηκευτεί για το χειμώνα που θα τα χρειαστούν.
-Ο Γενάρης κι αν γεννά, του καλοκαιριού μηνά, αυτό για τις ηλιόλουστες μέρες παρά το τσουχτερό κρύο.
Τώρα είναι καιρός για τα κλαδέματα, πριν ανέβουν οι χυμοί στο δέντρο:
-Κόψε ξύλο το Γενάρη και μη καρτερείς φεγγάρι.
-Κόψε, κλάδεψε Γενάρη, να γεμίσει το κελάρι.
-Το Γενάρη κλάδευε, και το Φλεβάρη απόσκαφτε.
Δεν οργώνεις ούτε σπέρνεις σε παγωμένο από το κρύο χώμα:
-Του Γενάρη το ζευγάρι (το όργωμα) διάβολος θε να το πάρει.
-Όποιος το Γενάρη σπέρνει, την ανεμοζάλη παίρνει.
Κι ούτε πρέπει να μας ξεγελούν οι καλοκαιριές του:
-Του Γεναριού η καλοκαιριά όλα τα δέντρα τα γελά.
Η εξαίρεση μόνο για την αμυγδαλιά:
-Η καλή αμυγδαλιά ανθεί μες το Γενάρη,
και κρατάει τα μύγδαλα όλο τον Αλωνάρη.
Και οι γαστρονομικές παροιμίες για τον Ιανουάριο:
-Γενάρη πίνουν το κρασί, το θεριστή το ξίδι.
-Ο λαγός και το περδίκι κι ο καλός ο νοικοκύρης το Γενάρη χαίρονται.
-Όρνιθα το Γενάρη, κέφαλος τον Αλωνάρη.
-Κότα, χήνα το Γενάρη και παπί τον Αλωνάρη.
-Κότα, πίτα το Γενάρη, κόκορας τον Αλωνάρη.
Αλλά και… επιθυμίες μέσα από την έμμετρη λαϊκή μας παροιμία:
-Να ’μουν το Μάη γάιδαρος, σκύλος τον Αλωνάρη,
όλο το χρόνο κόκορας και γάτος το Γενάρη!
