Από τα πρώτα βήματα του, ο επισκέπτης της Αίγινας θα αντικρίσει τα σημάδια από τη συμμετοχή των Αιγινητών στα γεγονότα της Επανάστασης του 1821. Μια σειρά
από κτίρια, τα λεγόμενα Καποδιστριακά, όπως το Κυβερνείο, το Εϋνάρδειο,
το Ορφανοτροφείο [Φυλακές], μαζί με τον Πύργο του Μαρκέλλου και τη
Μεγάλη Εκκλησία [Μητρόπολη], πιστοποιούν το ρόλο που διεδραμάτισε η
Αίγινα πριν, κατά τη διάρκεια και μετά την Επανάσταση. Ενώ
αρχοντικά σπίτια , όπως του Κανάρη, του Σ. Τρικούπη, του Μαυροκορδάτου
αποδεικνύουν περίτρανα τη συμβολή του νησιού στην ανοικοδόμηση και οργάνωση του ελεύθερου Ελληνικού κράτους.
Την συμμετοχή της Αίγινας στο θέατρο των επιχειρήσεων εξασφάλισε η προνομιακή γεωγραφική θέση της στο κέντρο του Σαρωνικού κόλπου. Μια θέση που την κρατούσε σε απόσταση ασφαλείας από τις αντικρινές ακτές όπου διεξάγονταν οι πολεμικές επιχειρήσεις , αλλά και την καθιστούσε βάση ανεφοδιασμού και μεταφορών.
Μετά από αιώνες αλλεπάλληλων κατακτήσεων ο 19ος αιώνας βρίσκει την Αίγινα να μετρά τις πληγές της από τις πειρατικές επιδρομές και τους κατοίκους της να κατοικούν φοβισμένοι στο λόφο της Παλιάς Χώρας. Στις αρχές του 19ου αι. μ.Χ. οι κάτοικοι του νησιού αρχίζουν δειλά – δειλά να εγκαταλείπουν την Παλαιά Χώρα και να εγκαθίστανται γύρω από το λιμάνι. Άρχισαν να κτίζονται τα πρώτα σπίτια και τα πρώτα μαγαζιά. Το 1806 τελειώνει η Μητρόπολη.
Το 1820 η νέα πόλη είναι οργανωμένη. Γύρω στα 1824 αναφέρονται ότι υπάρχουν 120 σπίτια, ενώ η Τουρκική παρουσία είναι ελάχιστη. Τα Αιγινήτικα πλοία που οργώνουν το Αιγαίο αλλά και η μεγάλη επικοινωνία με τις απέναντι ακτές της Αττικής και της Πελοποννήσου βοηθούν
στο να μεταδοθούν πολύ σύντομα οι ιδέες της Φιλικής Εταιρείας. Πολλοί
Αιγινήτες μυούνται στα μυστικά της Εταιρείας με πρώτους τον Αναστάσιο Μούρτζη, το Μιχαήλ Οικονόμου Μούρτζη και τον οπλαρχηγό Κυριάκο Μούρτζη. Σύμφωνα με την παράδοση στην παλιά εκκλησία των Ταξιαρχών στην Παχειά Ράχη ορκίζονται οι φιλικοί και εκεί υψώνεται η σημαία της τοπικής επανάστασης. Ο ηγούμενος
της Παναγίας Χρυσολεόντισσας, Κύριλλος Λαμπαδάριος, βρίσκεται ανάμεσα
στους Φιλικούς και ευλογεί τη σημαία της Επανάστασης στην πόλη. Στις 18 Απριλίου η Αίγινα αναφέρεται ανάμεσα στις επαναστατημένες περιοχές. Πολύ σύντομα, στρατιωτικά σώματα από την Παχειά Ράχη και την Πέρδικα συμμετέχουν στις μάχες των
πρώτων χρόνων. Πολιτικοί και στρατιωτικοί αρχηγοί της Αίγινας ήταν ο
Σπύρος Μάρκελλος και ο Γεώργιος Λογιωτατίδης που πολέμησαν στα Δερβενάκια. Οπλαρχηγοί επικεφαλής του στρατού της Αίγινας ήταν ο Γεώργιος Τσελεπής [με το βαθμό του χιλίαρχου] και ο Κυριάκος Μούρτζης [υποχιλίαρχος]. Και οι δύο έπεσαν στη μάχη στον Ανάλατο [24 Απριλίου 1827].
Από το πρώτο έτος των πολεμικών επιχειρήσεων 85
Αιγινήτες συμμετέχουν στην πολιορκία της Ακροκορίνθου τον Απρίλιο και
το Μάιο του 1821, μαζί με Αγκιστριώτες αγωνιστές στο πλευρό του
Παπαφλέσσα. Στην Α΄ πολιορκία της Ακρόπολης των Αθηνών τον Απρίλιο του 1821 συμμετέχουν 50 Αιγινήτες. Αμείωτη είναι και η συμβολή Αιγινητών στις επιχειρήσεις στα Δερβένια τα έτη 1821- 22 και 1825 –27, καθώς και στις μάχες της Αγίας Μαρίνας και της Στυλίδας πολεμώντας κάτω από τις διαταγές του Δ. Υψηλάντη. Στα Δερβενάκια εναντίον του Δράμαλη πασά πολεμούν 85 Αιγινήτες. Στα δύσκολα χρόνια που ακολουθούν, 1824 - 1825, αγωνιστές από την Αίγινα συμμετέχουν σε εχθροπραξίες στο Μαραθώνα, στην Αθήνα και στην εκστρατεία στην Ύδρα με δύναμη 57 ανδρών. Κατά των Αιγυπτίων του Ιμπραήμ πασά πολεμούν 22 Αιγινήτες. Στα τελευταία χρόνια της Επανάστασης συναντούμε Αιγινήτες να πολεμούν στη Β΄ πολιορκία της Ακρόπολης των Αθηνών τα έτη 1826 –27, στο Χαϊδάρι το 1826 με 59 άνδρες, στην Αττική, στη Καστέλα, στο Φάληρο.
Σύμφωνα με την ιστορικό Γ. Κουλικούρδη η αριθμητική συμμετοχή των Αιγινητών αγγίζει τους 361 πολεμιστές εκ των οποίων αρκετοί κατείχαν και στρατιωτικούς βαθμούς. Ανάμεσα τους υπήρξαν 23 Μπουλουξήδες, 4 Σημαιοφόροι, 5 Αξιωματικοί, 2 υπαξιωματικοί, 16 υπαξιωματικοί β΄ τάξης. Τέλος από τους 361 αγωνιστές η Αίγινα θρήνησε 17 νεκρούς , ενώ υπήρξαν και 13 τραυματίες.
Στους ναυτικούς αγώνες η Αίγινα με την έναρξη της Επανάστασης πρόσφερε τα πλοία της που σύμφωνα με τον ιστορικό Α. Λιγνό ανέρχονταν σε εξήντα οκτώ.
Αξιοσημείωτο είναι επίσης το γεγονός ότι κατά την διάρκεια της Επανάστασης η Αίγινα συγκέντρωσε μεγάλο αριθμό άμαχου πληθυσμού και προσφύγων από νησιά που είχαν καταστρέψει οι Τούρκοι. Παράλληλα από την εγκατάσταση στο νησί της Αντικυβερνητικής Επιτροπής άρχισαν να έρχονται πλούσιες οικογένειες, στρατιωτικές και πνευματικές προσωπικότητες από όλη την Ελλάδα. Την εποχή που η Αίγινα είναι πρωτεύουσα του Ελληνικού κράτους, ο πληθυσμός της αγγίζει τις 100.000 κατοίκους, ανάμεσα στους οποίους και η δυναμική κοινότητα των Ψαριανών.
Ο Ι. Καποδίστριας θέτει εδώ τις βάσεις της οργάνωσης του Ελληνικού Κράτους. Ιδρύει Ορφανοτροφείο για τα 600 ορφανά του πολέμου, Εθνικό
Αρχαιολογικό Μουσείο, Τεχνικές Σχολές, Σχολή Ευελπίδων, Ωδείο,
Αλληλοδιδακτικό Σχολείο, η πρώτη Εθνική Βιβλιοθήκη, Εθνικό Τυπογραφείο,
Ωρυκτολογικό Μουσείο. Με την μεταφορά της έδρας της Κυβέρνησης στο Ναύπλιο, η Αίγινα παραμένει για μεγάλο διάστημα τόπος κατοικίας πολλών πνευματικών προσωπικοτήτων. Ανάμεσα τους ο Σ. Τρικούπης και ο Γεώργιος Φίνλεϋ που έγραψαν ο καθένας την «Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης».
Στις δεκαετίες που ακολουθούν η Αίγινα μπαίνει σε τροχιά παρακμής, παρασύροντας στη λήθη και τη λησμονιά τα μνημεία και τα κτίρια μιας ένδοξης περιόδου που σήμερα αναμένουν καρτερικά το ενδιαφέρον και τη φροντίδα μας που θα τα αναδείξουν σε χώρους ιστορικού ενδιαφέροντος για τους κατοίκους και τους επισκέπτες της Αίγινας