Από τις πρώτες αναφορές στην τελετή αφής του Αγίου
Φωτός στην Ιερουσαλήμ, βρίσκουμε στο οδοιπορικό της Αιθερία[
που αναφέρεται στην περιήγηση μιας μοναχής
στους αγίους τόπους κατά τον 4ο ή 6ο αιώνα. Αν και
στην αφήγηση αυτή δεν υπάρχει αναφορά σε θαυματουργικό γεγονός, κάποιοι θεωρούν
ότι "το 'Άγιο Φως' που ανανεώνεται ετησίως την εποχή του Πάσχα"
ήταν "ένα θαύμα διάσημο ήδη στις ημέρες της"
Επίσης, σε ένα μακροσκελές γράμμα του κληρικού Νικήτα
Βασιλικού που είναι σχετικό με το άγιο φως,χρονολογούμενου το έτος 547
(φμζ') μ.Χ. από τον Χρύσανθο Προύσης (αν και το ορθότερο είναι το 947
μ.Χ.]αφού απευθύνεται στον Κωνσταντίνο Ζ' τον
Πορφυρογέννητο, αναφέρεται:
"Τη ουν εβδόμη Απριλλίου
μηνός...του δε αγίου και μεγάλου Σαββάτου εγγίσαντος...τω Αρχιεπισκόπω...την
αγίαν και πάνδημον εορτήν του Χριστού τελέσαι...ο των θαυμασίων Θεός, τη
απερινοήτω και αμάχω αυτού δυνάμει, δύο των του τριφώτου κανδήλων θείου Φωτός
επλήρωσε...εν δε τω νυν χρόνω ανά πάσαν την Εκκλησίαν αναλάμψαι την θείαν
φωτοχυσίαν"
Γύρο στον 9ο αιώνα αρχίζει να παρουσιάζεται από
προσκυνητές το εν λόγω φως ως θαύμα, ως θεόπεμπτο δώρο που "κατέρχεται
ουρανόθεν στον Άγιο Τάφο".[14] Μια ακόμη μαρτυρία, από τις
πρώτες που αποδίδουν υπερφυσικό χαρακτήρα στο άναμμα του Αγίου Φωτός ήταν αυτή
του Γάλλου Βερνάρδου (Bernardus Monachus), Καθολικού
μισιονάριου και μοναχού, ο οποίος έκανε προσκυνηματικό ταξίδι στην Αίγυπτο και την Παλαιστίνη
μεταξύ του 865 έως το 870
μ.Χ. και αποδίδει σε άγγελο τη μετάδοση του φωτός στον Πατριάρχη. Στην
καταγραφή του προσκυνηματικού ταξιδιού του αναφέρει:
"Αλλά είναι άξιο λόγου αυτό που
συμβαίνει το Άγιο Σάββατο, κατά την Πασχαλινή Αγρυπνία. Το πρωί η λειτουργία
ξεκινάει σε αυτόν τον Ναό [του Τάφου του Κυρίου]. Κατόπιν, όταν τελειώσει
αρχίζουν να ψάλουν το Κύριε
Ελέησον μέχρις ότου ένας άγγελος έρθει και ανάψει το φως στα λυχνάρια που
κρέμονται πάνω από τον τάφο. Ο πατριάρχης μεταδίδει από το φως στους επισκόπους
και τον υπόλοιπο λαό, και ο καθένας έχει φως εκεί όπου στέκεται"[16].
Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η καταγραφή του γεγονότος
από τον Φουσέ της Σαρτρ (Foucher de Chartres, 1059-1127),
τον Γάλλο ιερέα και χρονικογράφο της Α' Σταυροφορίας, έναν από τους αξιόπιστους
μάρτυρες των ιστορικών γεγονότων της εποχής:
"...το πολυαναμενόμενο φως
εμφανίστηκε σε μία από τις κανδήλες του Αγίου Τάφου, και εκείνοι που βρίσκονταν
πιο κοντά μπορούσαν να δουν το κοκκινωπό χρώμα του. [Ο πατριάρχης] αμέσως
επιτάχυνε το βήμα του και ανοίγοντας την πόρτα του Τάφου με το κλειδί που
κρατούσε στο χέρι του...άναψε μια λαμπάδα και βγήκε έξω για να δείξει σε όλους
το Άγιο Φως...[είχαν] χαρά στις καρδιές τους και δάκρυα στα μάτια"
Μάλιστα, τέτοια ήταν η φήμη της αφής του Αγίου Φωτός,
που ο "Γκιμπέρ ντε Νοζάν (Γάλλος μοναχός και ιστορικός, πέθανε το 1130)
εξέτασε τα στοιχεία του θαύματος και δήλωσε ότι ήταν ένα γνήσιο θαύμα"
Επίσης "ο ηγούμενος της Βερντέν επισκέφτηκε
την Ιερουσαλήμ το 1026 και είδε το νέο φως να κατεβαίνει
επάνω στο φανάρι του" ενώ "ο Ρώσσος ηγούμενος Δανιήλ είδε το
Άγιο Φως με δέος, και προχώρησε μπροστά ώστε να εξασφαλίσει έναν σπινθήρα για
το φανάρι του. Η σημασία του θαύματος ήταν...ο συμβολισμός της Ανάστασης"
Τις παραμονές της Β' Σταυροφορίας,
ο Πέτρος ο Σεβάσμιος του Κλυνύ (1094-1156),
χωρίς να προσδιορίζει ακριβώς τον χρόνο εμφάνισης του "θαύματος"
της αφής του Αγίου Φωτός στην Ιερουσαλήμ, το τοποθετεί μέσα στη διάρκεια των
πέντε αιώνων κατοχής των αγίων τόπων από τους μουσουλμάνους (δηλ. από το 637
μ.Χ. και μετά) και το ερμηνεύει ως σίγουρη απόδειξη της προτίμησης του Θεού για
τους χριστιανούς και εναντίωσης του στο ισλάμ
Την θαυματουργική εμφάνιση του Αγίου Φωτός περιγράφει
και η μαρτυρία ενός ισλανδού προσκυνητή που επισκέφτηκε την Ιερουσαλήμ στα μέσα
του 12ου αιώνα αιώνα και υποστήριξε ότι το άγιο φως εμφανίζεται στα κεριά το
βράδυ του Πάσχα, και μάλιστα "όταν χριστιανοί κυβερνούν την πόλη"
Παρομοίως, μαρτυρία περί θαύματος καταθέτει και ο Φίλιππος
της Φλάνδρας "που είχε παρευρεθεί στο θαύμα του Αγίου Φωτός στην
Ιερουσαλήμ, το Πάσχα του 1178]
Το ίδιο μαρτυρά και ο λόγιος, πρώην Βυζαντινός
αυτοκράτορας (1347-1355)
και μετέπειτα μοναχός, Ιωάννης Καντακουζηνός, στην γ' απολογία του:
"Αλλά και περί του κατ' έτος
γινομένου εν Ιεροσολύμοις εν τω Τάφω του Χριστού θαύματος, κατά τον καιρόν της
αυτού Αναστάσεως...κατέρχεται φως ουρανόθεν, ανάπτον τας εις τον Τάφον του
Χριστού ευρισκομένας λαμπάδας."
Επίσης, στα τέλη του 15ου αιώνα ένας
Γερμανός Δομινικανός
μοναχός ονόματι Φέλιξ Φάμπρι (Felix Fabri) κατέγραψε τις εμπειρίες του από τα
δύο προσκυνηματικά του ταξίδια στους Αγίους Τόπους. Σε έργο του αναφέρεται στο "θαύμα"
του αγίου φωτός:
"Καθώς οι κληρικοί και ο λαός
προσεύχονταν, ιδού! ξαφνικά μια αστραπή ήρθε από τον ουρανό και άναψε τα
Πασχαλινά κεριά και όλες τις κανδήλες...Όπου κι αν ήταν οι άνθρωποι, τόσο στον
ναό όσο και στα σπίτια τους, παρέμεναν ακίνητοι προσευχόμενοι για το Άγιο Φως
το οποίο θεωρούσαν ως το πιο βέβαιο σημάδι της εύνοιας του Θεού προς εκείνους.
Όταν κατερχόταν από τον ουρανό, όλοι τους άναβαν τα λυχνάρια τους και μετέφεραν
τη φλόγα σε άλλες εκκλησίες παντού...καθώς και στα σπίτια των ανθρώπων, οι
οποίοι συνήθιζαν να το κρατούν αναμμένο σε όλη τη διάρκεια του έτους"
Αναφορά για θαυματουργή κάθοδο του Αγίου Φωτός
συναντάμε και για το Πάσχα του 1634,
οπότε θέλησαν οι Αρμένιοι να εμποδίσουν
τους Έλληνες να διεξάγουν
την τελετή του Αγιου Φωτός και να την τελέσουν εκείνοι αφού έπειθαν πρώτα τις
αρχές. "Αν κατόρθωναν να διεξάγουν την τελετή του Αγίου Φωτός και
Αρμένης Πατριάρχης έβγαζε το Άγιο Φως...πιθανώς από το έτος αυτό να αφαιρούσαν
για πάντα το προνόμιο τούτο από τους Έλληνες Αγιοταφίτες...Με δωροδοκία των
διοικητών της Παλαιστίνης και του σατράπη της Δαμασκού Κουτζούκ Αχμέτ πασά
κατόρθωσε...να απαγορευτεί στους Έλληνες η είσοδος στον Πανάγιο Τάφο"
Τελικά, και ενώ ο ορθόδοξος κλήρος και λαός ήταν
συγκεντρωμένος και προσευχόταν έξω από το Ναό της Ανάστασης το Μεγάλο Σάββατο,
ο Πανάγιος Τάφος:
"τρις ένδον μεγαλοφώνως
εβρόντησε και το Άγιον Φως ως αστραπή ένδον έλαμψε και παρρησία εις όλους
εφάνη"
ενώ το παρευρισκόμενο πλήθος των ορθόδοξων αλλά και οι
Φράγκοι ακόμη, πιστοποίησαν την αλήθεια του υπερφυούς αυτού θαύματος και
ομολόγησαν ότι το άγιο και Μεγάλο Σάββατο, την ενάτη περίπου πρωινή, παράξενο
φως εκλάμπει ο Πανάγιος Τάφος"Παρόλη τη θαυμαστή αλήθεια του πράγματος
δόθηκε εντολή στους φύλακες στρατιώτες να μην αφήσουν κανένα να ανάψει κεριά
από το Άγιο Φως που εξήλθε από τον Πανάγιο Τάφο...ενώ οι Αρμένιοι το ίδιο ακριβώς
έτος κίνησαν μεγαλύτερο αγώνα εναντίον των Ελλήνων"
Έτσι περίπου περιγράφει το γεγονός της καθόδου του
Αγίου Φωτός και ο Χρύσανθος Προύσης:
"Επάνω τούτου του Παναγίου
Τάφου εκλάμπει το άγιον φως τω αγίω και μεγάλω Σαββάτω, ώρα εβδόμη ή ογδόη της
ημέρας, η δε τάξις έχει ούτω: σβυσάντων ημών πρότερον πάσας τας εν τω θείω ναώ
κανδήλας, έρχονται οι προρηθέντες πορτάρηδες Τούρκοι, μετά του Μουτεβελή , και
του επιτρόπου του ηγεμόνος, και άλλων πολλών εξουσιαστών, και κλείοντες την
πόρταν του αγιωτάτου Κουβουκλίου, και σφραγίζοντες αύτην επιμελώς, οι μεν
ανέρχονται εις τα Κατηχούμενα...και γίνονται θεαταί του μεγίστου τούτου
θαύματος...πλησιάζει μόνος ο Αρχιερεύς εις την θύραν του αγίον Κουβουκλίου και
προσεύχεται...και εισερχόμενος μόνος...μετά φόβου πολλού και μεγάλης
ευλαβείας...θεωρεί θαυμασίως το άγιον φως επάνω του αγίου τάφου..
Σύμφωνα με την Ruth-Inge Heinze:
"Για εκείνους που εξακολουθούν
να το αναγνωρίζουν ως θαύμα, η δύναμη που το γεγονός αυτό μεταδίδει, όχι μόνο
επικυρώνει την πεποίθησή τους, αλλά επανατοποθετεί την εμπιστοσύνη τους με
τέτοιο τρόπο, ώστε να κατεδαφίζει την τυραννία του χρόνου και να αναπαράγει μια
ζωτικής σημασίας αίσθηση της ύπαρξης στο παρόν και να γίνεται μάρτυρας σε μια
υπέρτατη σκηνή της θείας δόξας που αφαιρεί εντελώς κάθε ανθρώπινη ματαιοδοξία,
ζηλοτυπία, και φόβο. Ώστε να δει, να αισθανθεί, και να ξέρει, ότι πέρα από τις
ανθρώπινες μετρήσεις ή εξηγήσεις...το γεγονός ότι ο θάνατος έχει νικηθεί, είναι
ο πραγματικός σπινθήρας που αναφλέγεται σε αυτή την ιεροτελεστία
Όπως γράφει ο ισραηλινός συγγραφέας Αμώς Ελυόν:
"Μεταξύ των τελετουργιών που
έχουν καθαγιαστεί από την παράδοση, ίσως η πιο εκπληκτική είναι το ετήσιο θαύμα
του Αγίου Φωτός