Της κ. Αν. Μπέση φιλολόγου, Διευθύντριας Γυμνασίου Μεσαγρού.
Την Τετάρτη 13/03/2013 στον κινηματογράφο «Τιτίνα»
έγινε προβολή της ταινίας του Γιάννη Σμαραγδή «ο Θεός αγαπάει το χαβιάρι» με
πρωτοβουλία του Πολιτιστικού Συλλόγου
Γυναικών Αίγινας "Η Αφαία». Η ταινία αναφέρεται στην πολυτάραχη ζωή και τη
δράση του μεγάλου Έλληνα ευεργέτη Ιωάννη
Βαρβάκη. Η κάθε ταινία είναι ένα
καλλιτεχνικό δημιούργημα που υπόκειται
στη υποκειμενική ματιά του
σκηνοθέτη και στο πώς αυτός θέλει να προβάλλει
πρόσωπα και γεγονότα επιδιώκοντας την υλοποίηση των δικών σκοπών
και στόχων. Επειδή όμως ο Βαρβάκης υπήρξε ένα σημαντικό ιστορικό πρόσωπο θα
ήθελα να τον παρουσιάσω και να καλύψω τις τυχόν απορίες που δημιουργήθηκαν
στους θεατές, γιατί το σενάριο ήταν αρκετά αφαιρετικό και υπολείπεται στο να
καταδείξει τη μεγάλη προσφορά του στον αγώνα των Ελλήνων και την προσφορά του
ως ευεργέτης.
Ο Ιωάννης Βαρβάκης (1745 ή
1750-1825) Γεννήθηκε στα Ψαρά και ήταν γιος του Ανδρέα Λεοντή (Λεοντίδη) και
της Μαρώς Μόρου. Στα Ψαρά υπήρχαν και υπάρχουν πολλά πουλιά τα οποία έχουν
μεγάλα και αυστηρά μάτια και ανήκουν σε είδος γερακιού γνωστό ως Ιέραξ ο οξύπτερος. Τα πουλιά αυτά
οι Ψαριανοί τα ονόμαζαν και τα ονομάζουν Βαρβάκια. Επειδή είχε μεγάλα και πολύ
αυστηρά μάτια, καθώς και ορμητικότητα
τον φώναζαν Βαρβάκι. Φαίνεται ότι η προσωνυμία του άρεσε και την
διατήρησε ως επώνυμο. Έτσι πέρασε στην ιστορία με το όνομα Βαρβάκης και το
επώνυμο του έγινε τίτλος ευγενείας στην τσαρική Ρωσία. Ο πατέρας του ήταν
σπουδαίος καραβοκύρης. Γύρω στα οκτώ του
άρχισε να μαθαίνει τα της ναυτιλίας και
στα δέκα του ήξερε κιόλας να πυροβολεί με πιστόλι, τουφέκι και να χρησιμοποιεί
το κανόνι του καραβιού. Στα 15 τον έβαλε ο πατέρας του παρτσινέβελο, δηλαδή
μεριδιούχο στο πλοίο του και στα 18 του ναυπήγησε την πρώτη γαλιότα. Στράφηκε
στην πειρατεία όπως το σύνολο των Ψαριανών. Κατά τα Ορλωφικά (1770) συντάχθηκε με τα στρατεύματα της Αικατερίνης
Β΄ ενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Τότε εκποίησε
ολόκληρη την περιουσία του για να εξοπλίσει με κανόνια και να επανδρώσει με
στρατιώτες ένα από τα πλοία του, που θα έπεφτε στη μάχη ενάντια στους Τούρκους. Όμως δεν πρόλαβε να αναλάβει δράση.
Ο σουλτάνος υπέγραψε ειρήνη, παραχωρώντας στη Ρωσία στις βόρειες ακτές της Μαύρης Θάλασσας. Ο
Βαρβάκης, όπως και οι περισσότεροι Έλληνες που πολέμησαν στο πλευρό των Ρώσων
στο Αιγαίο, από το 1770 έως το 1774. Έτσι
κι αυτός... ξέμεινε(η Ρωσία πάντα εγκατέλειπε αυτούς που δεν τους
χρειαζόταν πια, όπως το Λάμπρο τον
Κατσώνη) αναγκασμένος να τα βγάλει πέρα μόνος του με τους Οθωμανούς. Εκεί
κατόρθωσε να πάρει μια μικρή αποζημίωση για ένα πυρπολικό του που καταστράφηκε
στον Τσεσμέ. Μετά τη Συνθήκη του Κιουτσούκ Καιναρζτή ο Βαρβάκης επέστρεψε στα
Ψαρά και συνέχισε την εμπορική και
πειρατική του δραστηριότητα.
Στον Βόσπορο συνελήφθη από τους Τούρκους και φυλακίστηκε στα χειρότερα μπουντρούμια της Πόλης. Δραπέτευσε και κατέφυγε στη Ρωσία. Χωρίς δραχμή στην τσέπη, αποφάσισε να ζητήσει ακρόαση από την Αικατερίνη - κάτω από δυσμενείς συνθήκες, αφού αυτό σήμαινε να περπατήσει απόσταση 5.000 χιλιόμετρων μέχρι την Αγία Πετρούπολη. Εκεί συνάντησε τον Ποτέμκιν εραστή της Αικατερίνης, ο οποίος μεσολάβησε, ώστε η Τσαρίνα να τον δεχθεί. Η Αικατερίνη αποδείχθηκε ιδιαίτερα γενναιόδωρη δίνοντάς του ένα πουγκί με 10.000 χρυσά ρούβλια και μια άδεια απεριόριστης και αφορολόγητης αλιείας στην Κασπία. Γοήτευσε την αυτοκράτειρα, έγινε προστατευόμενός της. Του προτάθηκε να εγκατασταθεί στο Αστραχάν, όπου το όνομά του, Ιβάν Αντρέιβιτς Βαρβάτσι, συζητείται ακόμη. Παντού ακούγεται το όνομά του: Καμπαναριό Βαρβάκη, Διώρυγα Βαρβάκη, Κανάλι Βαρβάτσι, εκκλησία Βαρβάκη... . Κι αντί να ασχοληθεί αρχικά με το ψάρεμα αγόρασε ένα αποστακτήριο, με στόχο να φτιάχνει κρασί από τα γλυκά σταφύλια της στέπας. Τότε ήταν που γνωρίστηκε με έναν έμπορο από το Αστραχάν, τον Πιοτόρ Σεμιόνοβιτς Σαπόζνικοφ, ο οποίος τον προέτρεψε να ασχοληθεί με την αλιεία. Ικανός να κτίζει μεγάλα, αξιόπλοα και προηγμένα καράβια και να ξανοίγεται στη θάλασσα, ο Βαρβάκης ήταν εκτός συναγωνισμού απέναντι στους μικρομεσαίους παράκτιους Ρώσους ψαράδες. Στη βόρεια Κασπία η «επιχείρηση αλιεία» απέδωσε καρπούς. Τα πλοία του Βαρβάκη φορτώνονταν με οξύρρυγχους, λευκούς σολομούς, μεγάλους λούτσους κι άλλα πολύτιμα ψάρια.
Σε ένα από τα ταξίδια του δοκίμασε χαβιάρι που τον φίλεψαν Ρώσοι χωρικοί.
Έχοντας στο μυαλό του το πάθος των Ελλήνων για το αυγοτάραχο, κατάλαβε αμέσως
με ποιον τρόπο θα μπορούσε να βγάλει πολλά χρήματα από την άδεια της
Αικατερίνης - εξάγοντας χαβιάρι. Όμως αντιμετώπιζε κι εκείνος το πρόβλημα, αυτό το τόσο ευαίσθητο έδεσμα ήταν
αδύνατον να ταξιδέψει για καιρό μέσα στα ξύλινα κασόνια της εποχής - όσο καλά
παστωμένο κι αν ήταν. Ως τότε το χαβιάρι συντηρούνταν σε σπηλιές, σε
σταθερή θερμοκρασία 5-7 βαθμών Κελσίου (η λέξη χαβιάρι προέρχεται από την
αγγλική «cave», που
σημαίνει σπηλιά).
Η λύση βρέθηκε. Ήταν
κιβώτια από ξύλο φλαμουριάς το
οποίο είναι μη πορώδες), μέσα στα οποία τοποθετούσε ένα βότανο που ποτέ δεν
αποκάλυψε ποιο ήταν. Κάπως έτσι το χαβιάρι ταξίδεψε στον κόσμο. Έτσι τα
πολύτιμα αυγά ήταν απόλυτα στεγανά κι έτσι διατηρούσαν σε πολύ καλή κατάσταση
το φορτίο που πάνω σε καμήλες ή φορτωμένο σε ιστιοφόρα ταξίδευε τον Βόλγα για
να φτάσει από το Αστραχάν στην Ελλάδα. Μέχρι το 1788 η επιχείρηση του Βαρβάκη
έκανε χρυσές δουλειές και απασχολούσε περισσότερους από 3.000 εργάτες για την
επεξεργασία και το πακετάρισμα των αυγών του οξύρρυγχου. Απόκτησε τίτλους και περιουσία...
Παντού τον λατρεύουν κυρίως στο Αστραχάν και μάλιστα , γιατί ήταν ένας
σοσιαλιστής, πριν καν υπάρξει ο
σοσιαλισμός. Ο λόγος ήταν επειδή αρνήθηκε να πάρει δουλοπάροικους στη δούλεψή
του, αν και είχε το δικαίωμα καθότι ευγενής, και ζήτησε να γίνουν συνεταιρισμοί
για να δουλέψει ο κόσμος!!! Από
το 1812 βρέθηκε στο Ταγκαρόγκ Και από το 1815 εγκαταστάθηκε με την οικογένειά
του στο Ταϊγάνι, όπου μετέφερε όλη σχεδόν την κινητή περιουσία του, για να
βρίσκεται κοντά στην Οδησσό κέντρο της Φιλικής Εταιρείας της οποίας υπήρξε
ηγετικό μέλος και χρηματοδότης. Είναι ο μόνος που στα έγγραφά της αποκαλείται
με το όνομά του. Γνώρισε
μάλιστα και τον Καποδίστρια . Είχε δώσει εν τω μεταξύ μέρος από την
τεράστια περιουσία του για κοινωφελή έργα στη Ρωσία (νοσοκομεία, γέφυρες,
διώρυγες) επίσης χρηματοδότησε την ανέγερση διδακτηρίου στη Σινασό, την παλιά
Ναζιανζό, πατρίδα του Αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου και γι' αυτό
παρασημοφορήθηκε από τον Τσάρο και του δόθηκε και τίτλος ευγένειας με το
επίθετο Κομνηνός Βαρβάκης.
Εκεί όμως άρχισαν και τα
μεγάλα προβλήματα της ζωής του.
 |
Οι
σχέσεις του με την κόρη του ποτέ δεν ήταν καλές, ενώ ο γιος του αποστρατεύτηκε
για ψυχικούς λόγους, ως διοικητής λιμενικού.
Το 1824 επέστρεψε στην Ελλάδα, όπου τον υποδέχθηκαν ως σωτήρα. Όχι για πολύ. Όταν ξεκίνησε ο εμφύλιος διχασμός μετά την προσωρινή κυβέρνηση του Ναυπλίου, ο Βαρβάκης προσπάθησε να επιφέρει συμφιλίωση αλλά κανένας δεν τον δέχτηκε, εκτός από τον Κολοκοτρώνη. Ο Ιωάννης Βαρβάκης πρόσφερε πάρα πολλά στον Αγώνα πριν και κατά την περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης.
Αρχικά βοήθησε με πάρα πολλούς τρόπους τις ελληνικές κοινότητες στη Ρωσία και ιδιαίτερα την κοινότητα της πόλης που έμενε. Από την τσαρική κυβέρνηση μαζί με το παράσημο είχε ανακηρυχτεί αρχηγός των ευγενών του Αστραχάν. Αυτός ο τίτλος, εκτός από την περιουσία του, συντέλεσε, ώστε να έχει μεγάλη επιρροή στους κύκλους των Ρώσων ευγενών. Ο Βαρβάκης με έξοδα δικά του εξόπλισε τους ομογενείς που πολεμούσαν με τον Αλέξανδρο Υψηλάντη.
Επίσης μέσω του Πατριαρχείου κατάφερε να εξαγοράσει πάρα πολλούς Έλληνες αιχμαλώτους. Ο Βαρβάκης πάνω απ' όλα βοήθησε τον αγώνα των Ψαριανών, των συμπατριωτών του. Έστειλε τρόφιμα και διάφορα άλλα εφόδια. Μετά την καταστροφή των Ψαρών, το 1824, ήρθε στην Ελλάδα, για να βοηθήσει με κάθε μέσο τους πρόσφυγες.
Το 1824 επέστρεψε στην Ελλάδα, όπου τον υποδέχθηκαν ως σωτήρα. Όχι για πολύ. Όταν ξεκίνησε ο εμφύλιος διχασμός μετά την προσωρινή κυβέρνηση του Ναυπλίου, ο Βαρβάκης προσπάθησε να επιφέρει συμφιλίωση αλλά κανένας δεν τον δέχτηκε, εκτός από τον Κολοκοτρώνη. Ο Ιωάννης Βαρβάκης πρόσφερε πάρα πολλά στον Αγώνα πριν και κατά την περίοδο της Ελληνικής Επανάστασης.
Αρχικά βοήθησε με πάρα πολλούς τρόπους τις ελληνικές κοινότητες στη Ρωσία και ιδιαίτερα την κοινότητα της πόλης που έμενε. Από την τσαρική κυβέρνηση μαζί με το παράσημο είχε ανακηρυχτεί αρχηγός των ευγενών του Αστραχάν. Αυτός ο τίτλος, εκτός από την περιουσία του, συντέλεσε, ώστε να έχει μεγάλη επιρροή στους κύκλους των Ρώσων ευγενών. Ο Βαρβάκης με έξοδα δικά του εξόπλισε τους ομογενείς που πολεμούσαν με τον Αλέξανδρο Υψηλάντη.
Επίσης μέσω του Πατριαρχείου κατάφερε να εξαγοράσει πάρα πολλούς Έλληνες αιχμαλώτους. Ο Βαρβάκης πάνω απ' όλα βοήθησε τον αγώνα των Ψαριανών, των συμπατριωτών του. Έστειλε τρόφιμα και διάφορα άλλα εφόδια. Μετά την καταστροφή των Ψαρών, το 1824, ήρθε στην Ελλάδα, για να βοηθήσει με κάθε μέσο τους πρόσφυγες.
Ενώ επέστρεφε το 1825 στη Ρωσία (μέσω Τεργέστης) πέθανε στο λοιμοκαθαρτήριο
της Ζακύνθου. ]Στη διαθήκη
του άφησε 1.000.000 ρούβλια κληροδότημα για την ίδρυση του Βαρβακείου Λυκείου,
και το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας του στο ελληνικό Δημόσιο για κοινωφελείς
σκοπούς. Κατέθεσε τα χρήματα που χρειάστηκαν για την ανέγερσή του σε ρωσική τράπεζα
και το 1857 άρχισε το κτίριο της
Βαρβακείου Σχολής, με σχέδια και επίβλεψη του Παναγιώτη Κάλκου άρχισε να κτίζεται, για να
ολοκληρωθεί το 1859. Με δική του δωρεά κατασκευάστηκε η κλειστή αγορά της
Αθήνας (Βαρβάκειος Αγορά. Το Βαρβάκειο Λύκειο κτίστηκε κοντά στη σημερινή οδό
Αθηνάς. Ιδρύθηκε το 1857 και από το 1886 και μετά λειτούργησε σαν Πρακτικό
Λύκειο αφιερωμένο σχεδόν αποκλειστικά στη σπουδή των Θετικών Επιστημών. Όταν το
μοναδικό Λύκειο του είδους του στη χώρα για πολλά χρόνια. Το παλιό κτίριο
καταστράφηκε στα Δεκεμβριανά (1944). Σήμερα λειτουργεί Γυμνάσιο και Λύκειο με
το όνομα «Βαρβάκειος Σχολή» σε νέο κτίριο στα όρια του Δήμου Αθηναίων και δήμου
Παλαιού Ψυχικού. Μια ζωή σαν μυθιστόρημα ήταν η ζωή του Βαρβάκη...